Паслухаць яўрэйскую музыку і навучыцца традыцыйным яўрэйскім танцам можна было ў цэнтры Гродна. Майстар-клас прайшоў 12 мая ў дворыку на Кірава, 3. Перад ім паказалі чорна-белы нямы фільм «Чароўныя нажнічкі». Да стужкі зайграла дзявочая капэла «Жыдовачка» з Барысава. Дзяўчаты прыехалі пазнаёміць гродзенцаў з яўрэйскімі казкамі, на якіх базуецца фільм, і паказаць тую частку яўрэйскай культуры, якой у Беларусі не займаюцца.
Фільм з яўрэйскіх казак
Асноўныя здымачныя пляцоўкі стужкі - стары горад, дзе часткова захавалася архітэктура пачатку 20 стагоддзя. Вядома, што да рэвалюцыі менавіта гэтыя кварталы ў Барысаве былі яўрэйскімі.
Стваральнікі кажуць, што фільм — не рэканструкцыя, а хутчэй зборны вобраз, крыху рамантызаваныя ўяўленні аўтараў фільма пра часы, калі ў Барысаве больш за палову насельніцтва складалі яўрэі.
Казачная гісторыя распавядае пра прыгоды беднага краўца Шмуэля з мястэчка дзесьці ва Усходняй Еўропе, якому ад дзеда-краўца дасталіся ў спадчыну чароўныя нажніцы. Герой трапляе ў недарэчныя прыгоды, страчвае грошы і нажніцы, набывае абавязак жаніцца на нялюбай дзеўцы, але завяршаецца ўсё шчасліва. Фільм заснаваны на яўрэйскіх казках, а ў сюжэт уплецены танцы і трапныя жарты.
На майстар-класе пасля прагляду заснавальніца капэлы, Наталля Голава, тлумачыла, што яўрэйскія танцы пайшлі ад хасідаў, а для іх танец — гэта размова з Богам. «Яўрэйскія танцы танчаць не нагамі, а сэрцам…»
«Нецікава танцаваць тое, пра што мы нічога не ведаем»
Наталля Голава — рэжысёрка з Барысава і ўдзельніца клуба гістарычнага танца. Яна жа і сцэнарыстка фільма, ад якога немагчыма было адарвацца.
«Спачатку былі танцы эпохі Напалеона. Але мы зразумелі, што нам нецікава танцаваць тое, пра што мы нічога не ведаем. Не ведаем, хто ў нашым горадзе ў гэты час жыў, што гэта былі за людзі. Тады падумалі - у нас засталася архітэктура канца 19 — пачатку 20 стагоддзя, і нешта вядома пра людзей, якія жылі ў той час. Выявілася, што тыя людзі таксама танцавалі», — распавядае Наталля гісторыю капэлы.
На той момант дзяўчаты ўжо пазнаёміліся з вясковымі танцамі, два разы на месяц прыязджала мінская капэла «На таку», ладзілі вечарыны. «Запыталіся музыкаў, што танчылі ў горадзе, а яны не ведалі». Наталля мяркуе, прычына ў тым, што падзеі 20 стагоддзя папросту знішчылі тыя мястэчкі: няма чаго даследаваць і няма куды ездзіць.
Калі сталі цікавіцца сувязямі паміж вёскай і мястэчкам, зразумелі, што яўрэйская культура і беларуская мелі глыбокае ўзаемапранікненне. Тады сталі глыбей даследаваць традыцыйныя яўрэйскія танцы, якія танцавалі тутэйшыя яўрэі.
«Калі пачала слухаць нашу танцавальную музыку, напрыклад, „Суботу“, здзіўлялася, а чаму не „Нядзеля“, „Панядзелак“? Ёсць кадрыль „Нажнічкі“, а ў яўрэяў быў танец пад назвай „Нажніцы“, які таксама танчыцца кадрыляй». Праз пару год пачалі граць хасідскую польку і заўважылі, што адна яе частка амаль цалкам супадае з «Суботай». Пачалі адрозніваць, дзе беларуская музыка, дзе яўрэйская.
Зняць кіно, каб танчыць
«У мяне ўзнікла авантурная думка, маўляў, дзяўчаты проста так граць не захочуць, трэба нечым зацікавіць, — распавядае Ната. — Прыдумала зняць кіно, як раней было, чорна-белае, самі напішам саўндтрэк, укінем туды танцы. А граць будзем, каб папрактыкавацца. Ідэя захапіла».
Так атрымаўся праект капэлы «Жыдовачка», дзе толькі жанчыны граюць клезмерскую музыку. Ва ўсходнееўрапейскіх краінах быў свой адмысловы стыль выканання. Клезмеры — у яўрэяў музыкі, якія гралі ў капэлах ці на вяселлях, імі маглі быць толькі мужчыны. «Але мы вырашылі: «Не будзем наймаць мужыкоў, створым сваю капэлу.»
Праз танцы да гісторыі ўласнага дзеда
«Калі пачалося наша захапленне яўрэйскімі танцамі, музыкай, са мной нешта пачало адбывацца. Я ўсё жыццё ведала, што дзядуля па татавай лініі - яўрэй, але ў нас у сям'і было забаронена пра гэта гаварыць. Я падумала, што хачу ведаць больш пра свайго дзеда, апрача пары анекдотаў, як ён святкаваў тры Пасхі.
Бабуля ўвесь час казала «хадзі замуж за яўрэя, ён будзе цябе шанаваць усё жыццё, больш ні за каго не хадзі». Яны пазнаёміліся ў лагерах, дзед адбываў пакаранне па артыкуле за антысавецкую прапаганду. Там у 1945 годзе нарадзіўся мой тата, і ў яго пасведчанні аб нараджэнні было напісана, што яго бацька — яўрэй. Гэта быў час, калі быць яўрэем і замест таго, каб на вайне біць немцаў, сядзець у лагеры за антысавецкую прапаганду, было ганебна".
«Дзед памёр у пачатку 60-х, і я амаль нічога пра яго не ведала. Тады пачала шукаць звесткі, распытваць бацьку, а ён адмаўляся расказваць. Зараз ведаю, у якой вёсцы дзед нарадзіўся, у якім годзе, дзе сядзеў, калі яго выпусцілі, калі рэабілітавалі. Што да вайны ў яго была жонка з дзіцём і яны загінулі ў гета. І ён быў кравец».
Хацелася, каб несур’ёзна
Каб напісаць сцэнар фільма, спатрэбілася прачытаць каля сотні яўрэйскіх казак, і зусім старых, і арабска-яўрэйскіх, і прыпавесцяў з пачатку 20 стагоддзя, з іх сцэнарыстка абрала найбольш папулярныя сюжэты.
Паказаць яўрэйскую культуру праз казкі вырашылі, бо не хацелася рабіць сур’ёзны праект. «Усё, што цяпер робіцца на тэму яўрэяў, як правіла, звязана з пакутамі, як іх забівалі падчас другой сусветнай вайны. Не паказваюць, што было да таго: падчас рэвалюцыі, паміж войнамі. Драмы вельмі шмат, а хочацца паказаць, што было да гэтай драмы».
Дзеці мяшаных шлюбаў
Першае, што даведаліся дзяўчаты пра спалучэнне яўрэйскай і беларускай культуры, быў танец «Жыдовачка» і танец «Жыдок». Калі прыдумлялі назву капэлы, ім падумалася, што гэта вельмі сімвалічна: граюць жанчыны, вырашылі назвацца «Жыдовачка».
«Не ўсе любяць слова «жыд», у некаторых мясцінах, напрыклад, у Расіі, гэта была абраза. Калі зрабілі суполку ў facebook, пасыпалася: «А еврейки среди вас есть?», «Какое вы, гойки, имеете право что-то делать с нашей еврейской культурой?», «А я настоящий еврей»…
«Мы ўсе дзеці памешаных шлюбаў. Хто мы тады? Я не беларуска, не руская, не ўкраінка і не яўрэйка, хто я? У анкеце просяць напісаць нацыянальнасць, «как чувствуете». Я пішу «беларуская яўрэйка». Да мяне прыбягаюць: «так нельзя», вымушаюць абраць нешта адно. А я не магу абраць. І такіх беларускіх яўрэяў ці яўрэйскіх беларусаў у нас шмат. Ці мы не маем права танчыць пад гэтую музыку, складаць свае сцэнары, прапісваць свае пачуцці, думкі?»
З яўрэйскімі абшчынамі ў афлайне склалася лепей. Адзін з першых выступаў з кінапаказам быў у магілёўскай яўрэйскай супольнасці, прынялі цёпла. Добрыя дачыненні склаліся і з мінскай супольнасцю, на паказ прыйшло шмат яўрэяў, з некаторымі капэла пасябравала.
«Гэтай часткай культуры ніхто не займаецца»
Наталля кажа, што хацела бы больш кантактаваць з абшчынамі, бо там ёсць людзі, якія ведаюць ідыш, іўрыт, з імі можна было б абмеркаваць крыніцы. «У нас амаль уся капэла — праваслаўныя, але ўсе на нейкую частку яўрэйкі».
Звычайна капэла грае складам 5−6 чалавек, а агулам музыкаў 8. У планах — праект разам з бабруйскай яўрэйскай супольнасцю, на восень запланаваныя майстар-класы з трэнерам з Амерыкі, з беларускіх эміргантаў. Зев Фельдман — даследчык клезмерскай музыкі, клезмер і танцор.
«Складана, бо ёсць адзін момант: драма халакоста сапраўды вялікая, цяжка перажываецца. А той часткай культуры, якую мы рэканструюем, хочам ажывіць, яўрэі ў Беларусі зараз не займаюцца.»
