Прафесар Швед: “Кадэбіст папрасіў мяне падпісаць кнігу “Гродназнаўства”

З Вячаславам Шведам мы сустрэліся ў Нацыянальнай бібліятэцы. У Менск з Горадні гісторык прыехаў папрацаваць і наведаць сям’ю сына.

 

– Першыя дні пасля звальнення я моцна перажываў з-за несправядлівасці, – успамінае Вячаслаў Вітальевіч. – Цяпер ужо адышоў ад гэтага і думаю займацца працай – пісаць кнігі. Сэнсам жыцця для мяне заўседы была папулярызацыя гісторыі. Я імкнуўся пісаць яе так, як даюць крыніцы, дакументы, мемуары, без фальсіфікацыі і міфалагізацыі.

 

У Гродзенскім дзяржаўным універсітэце Вячаслаў Швед працаваў больш за трыццаць год. Прайшоў шлях ад асістэнта да загадчыка кафедры, прафесара, доктара навук.

 

Апошнія гады працаваў на кафедры беларускай культуры і рэгіянальнага турызму на факультэце турызму і сэрвісу. І кафедра, і факультэт былі створаныя па яго ініцыятыве. Менавіта на спецыяльнасці, звязаныя з турызмам, у Гродзенскім універсітэце адзін з самых вялікіх конкурсаў сярод абітурыентаў.

 

– Вось дзецішча стварылі, а я аказаўся непатрэбны. А мы ўжо на добры ўзровень выйшлі. Па сутнасці давалі не менш за 600 тысяч еўра заходніх інвестыцый для вобласці.

 

Вячаслаў Швед не выключае, што, можа быць, сам паступова ішоў да звальнення.

 

– Я размаўляю па-беларуску, на мове друкуюся, вяду заняткі, а гэта не ўсім падабаецца. Са студэнтамі мы гаворым аба ўсім, аб чым не пішуць афіцыйныя газеты і не размаўляюць прыўладныя выкладчыкі.

 

Калі абмяркоўвалі маю кандыдатуру на кафедры ўніверсітэта, дэкан сказаў: «Вячаслаў Вітальевіч проста жыве гісторыяй». Гэта сапраўды так. Можа быць, я цяпер шкадую, што мала ўвагі сваім дзецям даваў. Увесь час забірала навука. Цяпер выпраўлюся. Буду ўнукамі займацца.

 

У вынікі галасавання Вячаслаў Швед не верыць.

 

– Я вырас на вачах у большасці членаў Рады. Хоць цяпер яна на 25 адсоткаў складаецца са студэнтаў. Карацей, з 82 чальцоў Рады – 20 студэнтаў, 12 – гэта рэктар і члены рэктарата, 15 дэканаў. Паколькі большасць гэтых дэканаў – кандыдаты дацэнты ці кандыдаты прафесары, – то яны, я думаю, адчуваюць сваю непаўнавартасць, а вось дактары, прафесары – яны больш самастойныя і актыўныя ў грамадскім жыцці, маюць сваю жыццевую пазіцыю.

 

Вячаслаў Вітальевіч мяркуе, што выбары на Радзе, якая не абрала яго на пасаду прафесара, былі сфальсіфікаваныя.

 

– Мне нават бюлетэні не далі паглядзець, іх заклеілі, паставілі пячаткі. Галасаванне было таемнае. Як мне расказвалі тыя, хто прысутнічаў, усе былі ашаломленыя, калі рэктар агучыў вынікі. Ён з 1 сакавіка працуе на пасадзе і за гэты час ужо дваіх выгнаў з працы.

 

Два тыдні да паседжання Рады ўніверсітэта я прасіў, каб ен мяне прыняў. Адразу пасля паседжання, на якім адбылося галасаванне, падышоў да яго ў калідоры. Кажу: «30 гадоў я аддаў універсітэту, і што цяпер рабіць?». – «Я не буду с вами разговаривать. У меня нет времени».

 

Я сказаў яму: «Вы добра пачалі працаваць. Можа быць, усе-такі не будзем стаяць у калідоры, пойдзем у кабінет – пагаворым». — «Нет времени мне с вами говорить, я очень занят», — паўтарыў рэктар.

 

Ну што сказаць? Ен атрымаў загад і выканаў яго. У нас пагаворваюць, што гэта часовы чалавек, які зробіць брудную справу, а потым прыйдзе харошы, чысценькі новы рэктар.

 

А як студэнты трапляюць у Раду?

 

– Цікавае пытанне. Думаю, іх дэканы прызначаюць. У нас ва ўніверсітэце існуе так званае студэнцкае самакіраванне. Чальцамі Рады становяцца студэнцкія дэканы ад кожнага факультэта. Па сутнасці гэта актывісты БРСМ ці тыя, хто атрымлівае ад Лукашэнкі стыпендыю.

 

Вы адчулі падтрымку калегаў пасля звальнення?

 

– Выкладчыкі падыходзілі і выказвалі спачуванне, пыталіся, чым дапамагчы. Адзін калега прынес мёду. Андрэй Чарнякевіч, якога яшчэ восенню звольнілі, прыйшоў да мяне дадому, вучыў мяне, каб я бярог здароўе і перажыў гэта ўсе. Да апошняй хвіліны я не верыў, што мяне выкінуць з універсітэта. Я столькі для яго зрабіў…

 

Праз інтэрнэт я адчуў моцную падтрымку. Адгукнуліся і зусім незнаемыя людзі. Адзін чалавек пазваніў са Шчучына. Кажа: “Вы мяне не ведаеце. Я майстар, раблю рамонты кватэр. Я чытаю вашыя ўсе кніжкі, мне падабаецца. Калі вам патрэбны рамонт, я бясплатна прыйду і зраблю”.

 

Ведаеце, мае звальненне выклікала другую хвалю цікаўнасці да кнігі “Гродназнаўства”. Яны зрабілі піяр выданню. Людзі пытаюцца, дзе набыць кнігу (усміхаецца).

 

І Чарнякевіча звольнілі менавіта за працу над кнігай, а не за пяць хвілін спазнення на заняткі. З гэтага пачалася зачыстка ва ўніверсітэце. Дарэчы, усе пытанні КДБ тычыліся толькі кніжкі.

 

Калі з вамі размаўлялі кадэбісты?

 

– Кніжка выйшла ў чэрвені. Прайшлі прэзентацыі ў афіцыйных установах, бібліятэкі набывалі кнігі, дзяржтэлебачанне здымала. Усе было добра да жніўня. Я прыйшоў на працу, і ў аддзеле кадраў мяне выклікалі на размову з супрацоўнікам КДБ. Я бачыў там Андрэя Чарнякевіча. Таксама іншых выклікалі, хто працуе ва ўніверсітэце і мае дачыненне да кнігі.

 

Першае, пра што пыталі: “Чаму вы скончылі кніжку 1991-м годам?”

 

Таму кажу, што з 1991-га года гэта ўжо больш паліталогія, чым гісторыя.

 

Другое, пра што мне сказаў кадэбіст Сан Саныч — малады, чарнявы, сімпатычны, — гэта тое, што вынікае з уступу ў выданні пад аўтарствам Алеся Смалянчука. У адным з абзацаў было напісана, што кніга рыхтуе патрыетаў, людзей, якія будуць жыць у дэмакратычнай Беларусі. З гэтага можна зразумець, што мы жывем не ў дэмакратычнай краіне і што намі кіруе бяссменны таварыш…

 

Дарэчы, потым кадэбіст Сан Саныч вітаўся са мной на вуліцы. А пасля размовы прасіў яму кнігу “Гродназнаўства” падпісаць на памяць. Я кажу: “Прабачце, але ў мяне няма. Купіце — прыходзьце — падпішу”. Не прыходзіў пакуль (усміхаецца).

 

Яшчэ нас папракалі ў тым, што кніга выдадзеная ў падпольным выдавецтве ў Польшчы і за грошы палякаў. Але ж гэта Вроцлаў, друкарня Польскай акадэміі навук! Якое падпольнае выданне? Думаю, што за кнігу пацярпеў і былы рэктар.

 

Ва ўніверсітэце дагэтуль працуюць тры нашыя аўтары. Паколькі кіраўнік вобласці Шапіра на сустрэчы з выкладчыкамі 4 сакавіка назваў 16 рэвалюцыянераў, “якія заклікаюць звергнуць уладу”. то думаю, новыя звальненні наперадзе.

 

Як на вашую думку, што можа змяніць сітуацыю ў сістэме вышэйшай адукацыі, каб выкладчыкі, якія аддаюць сябе навуцы і студэнтам, не былі такімі безабароннымі?

 

– На маю думку, найперш патрэбна дэмакратызацыя сістэмы адукацыі. Глядзіце: прызначаюцца рэктар, дэканы, загадчыкі кафедр, па сутнасці, таксама… Вядома, чалавек залежны ад таго, хто яго прызначыў.

 

Другое: трэба падняць заробкі выкладчыкам. У царскай Расіі настаўнік атрымліваў добрую зарплату, у яго быў дом, прыслуга. Ен быў эканамічна незалежны. За савецкім часам прафесар атрымліваў 400-500 рублеў. Такі заробак быў у першага-другога сакратара гаркама партыі. Як лічыліся з гэтым прафесарам! А ў нас кожны трымаецца за месца, дрыжыць, глядзіць у рот начальству і галасуе так, як трэба.

 

З мяне з верасня знялі палову стаўкі прафесара, і я атрымліваў толькі як загадчык кафедры. Мой заробак мог быць шэсць мільенаў, а мяне апусцілі на чатыры. Па рознаму атрымліваюць на розных факультэтах мае калегі. Гэта залежыць і ад таго, як факультэт зарабляе грошы.

 

Апроч таго, лічу, трэба зменшыць нагрузку на выкладчыкаў. Калі я пачынаў працаваць, гэта было 450-500 гадзін на год для прафесара, а цяпер – за 650. А для неабароненых, без ступеняў яна ўвогуле складае 850 гадзін на год. Можаце параўнаць: у Польшчы – 150-170 гадзін.

 

Як усе гэтыя падзеі паўплывалі на лес кнігі?

 

– Кніжка была прададзеная да жніўня, да гутаркі з кадэбістамі. Цікава, што ва ўніверсітэцкай бібліятэцы “Гродназнаўства” няма – ні выдадзенага ў Польшчы, ні таго, што двумя выданнямі ў нашым універсітэце выйшла.

 

Наколькі мне вядома, гэтая кніга захоўваецца ў кабінеце работніка спецчасткі, ці асобай часткі – я нават не ведаю, як яна дакладна называецца. Там працуе былы кадэбіст, у прысутнасці якога ў жніўні з намі праводзіў гутарку яго калега.

 

Дырэктар гімназіі, у якой працуе Алесь Госцеў (яшчэ адзін сааўтар “Гродназнаўства”), запытаўся ў яго: “А па якой кнізе Вы вядзеце курс “Гродназнаўства”? Ен прынес універсітэцкае выданне, і яму сказалі, што па ім можна.

 

Але я баюся, што хутка факультатыўны курс па гісторыі Гродна, які выкладаецца ў сярэдніх школах горада, проста згорнуць.