Капейкі, грошы ці пенязі? Як беларусам называць дробныя манеты. Развагі перад дэнамінацыяй

Капейкі, грошы ці пенязі? Як беларусам называць дробныя манеты. Развагі перад дэнамінацыяй

Рублі, талеры, грыўні, ізроі… Як мае называцца беларуская валюта? Развагі напярэдадні дэнамінацыі

 

“Цэнт” азначае “адна сотая”

 

Кратнасць на сто ў асноўных валютах свету склалася традыцыйна і бярэ свае пачаткі яшчэ з сярэднявечча. Гэты прынцып адсоткавасці і даў назву пераважнай масе дробных. Цэнты, санцімы, сэнтава, чэнтэзыма і г.д. – усе гэтыя найменні выводзяцца ад лацінскага слова “centum”, якое і азначае “сто” альбо “адну сотую долю”.

 

Вышэй – 1 цэнт ЗША 1793, ніжэй – 1 сантым 1797

 

Першымі на ўзбраенне “цэнты” ўзялі амерыканцы і французы ў канцы XVIII ст., пасля чаго яго запазычыла большасць заходнееўрапейскіх краін і іх былых калоній. Некаторыя краіны запазычылі сам прынцып называць дробныя адзінкі паводле адсоткавасці, але ўжо ў сваіх нацыянальных мовах: “кіндаркі” ў Албаніі і “стоцінкі” ў Балгарыі.

 

Паўкапейкі – “дзеньга”

 

Многія ж краіны паўночнай і ўсходняй Еўропы захавалі ў сваіх дробных назвы яшчэ сярэднявечных фінансавых сістэм. “Эрэ” скандынаўскіх краін выводзіцца ледзь не з часоў вікінгаў і запазычанае з залатой рымскай манеты – “aureus”.  А вось “тэтры” – азначала ў старажытнагрузінскай мове белую, срэбраную манету. Падобна сербскі “пара” па-турэцку – кавалак [срэбра]. Харвацкая “ліпа” наогул нагадвае аб даманетным перыядзе, калі драўнінай, а хутчэй за ўсё яе карой,  таксама можна было расплаціцца.  Армянская “лума” і румынскі “бань” азначалі ў даўнія часы проста грошы, фінансавыя сродкі. А цюрскамоўныя постсавецкія краіны ўзгадалі часы, калі дробны гандаль адбываўся шкуркамі вавёрак – “тыйын”.

 

Дзеньга 1700

 

Дарэчы расійская манета ў паўкапейкі, якая яшчэ 150 гадоў таму называлася “дзеньга”, у татарскай мове першапачаткова азначала “кляймо, знак”; бо, як узгадаем, менавіта цераз пазначэнне на кавалку метала адмысловым штампам знака дзяржавы-эмітэнта і нарадзілася такая з’ява як манеты. З цягам часу расійская грашовая адзінка “дзеньга” і дала назву ў іх мове наогул фінансам.

 

Грош хадзіў паралельна з рублём да паўстання 1863

 

Нашая ж назва фінансавых сродкаў – “грошы” – таксама выводзіцца ад сярэднявечнай манеты. Першыя “грошы” на землях ВКЛ масава пачалі прыходзіць на мяжы XIV-XV ст. і былі асновай айчыннай фінансавасці да канца Рэчы Паспалітай, і нават пазней, ажно да паўстання 1863-64гг., “грош” Царства Польскага складаў паралельную для расійскага рубля плацёжную сістэму.

 

Грош ВКЛ 1546

 

Паўнавартасны сярэднявечны Grossus Denarius (вялікі дэнар) з’явіўся яшчэ ў канцы ХІІ ст. і пазней праз масавае біцце падобнай манеты ў Чэхіі (Пражскі Грош) стаў папулярнай манетай на тэрыторыі ўсёй Еўропы. У ХХ ст. так назвалі свае дробныя Польша і Аўстрыя. Між іншым, турэцкія “курушы” і арабскія “кіршы” маюць тую ж самую этымалогію. У пачатку беларускага адраджэння канца 1980-х гадоў дробнымі беларускіх талераў прапаноўвалася таксама зрабіць “грошы”.

 

Рускія капейкі – як рыбіная луска

 

Але вось, калі нарэшце, упершыню за 25 гадоў у Беларусь вяртаюцца ў зварот манеты, новыя дробныя беларускія грошы будуць называцца ўсё ж “капейкамі”. Менавіта так, “капейкамі”,  з сярэдзіны XVI ст. пачалі называць манеты вартасцю ў “дзеньгу”, на якіх размясцілі Святога Юрыя з кап’ем. Гэтыя дробныя манеткі ўзбуйненай маскоўскай дзяржавы пры маскоўскім цары Іване IV выбіваліся з кавалкаў срэбранага дроту і нагадвалі луску рыбы.

 

Капейка Івана IV

 

У гэты ж час у ВКЛ выбівалі ўжо паўнавартасныя еўрапейскія манеты – літоўскія “грошы”, дызайн якіх нават капіявалі іншыя суседнія краіны. Ды і як мінімум нягодна называць айчынныя грошы найменнем манет маскоўскай дзяржавы пад панаваннем цара, войскі якога неслі столькі бедаў на ўсходнія землі нашай краіны. Гэта проста амаральна ў дачыненні да нашых слаўных продкаў!

 

Не капейкі і не грошы, а пенязі?

 

Але ці выпадае тады называць дробныя грошы “грошамі”?

 

Калі трымацца прынцыпа першаснаці і зірнуць на больш глыбокую гісторыю айчыннай манетнай справы, дык найстаражытнейшымі манетамі, якія выбіваліся для цэнтралізаванай дзяржавы ВКЛ, былі “пенязі” нашчадкаў Гедыміна – Альгерда, пазней Ягайлы і Вітаўта. Гэтыя манеткі таксама выбіваліся з расціснутага срэбранага дроту, і нечым нагадваюць пазнейшыя (ажно праз 150 гадоў) маскоўскія капейкі, але ж уваходзілі ў зусім іншую, еўрапейскую манетную сістэму.

 

Пенязь Ягайлы к. XIV ст.

 

Назва манеты праўдападобна паходзіць ад старажытнакельцкага “pen” – “галава”, партрэт на аверсе яшчэ антычных рымскіх дэнарыяў, якія пазней і спрабавалі зымітаваць у раннясярэднявечнай Заходняй Еўропе. У германскіх суседзяў яны называліся – “пфэнігамі”, “пені”. Менавіта ад гэтай дробнай манеткі грошы ў польскай мове і сталі называць “pieniądze”.

 

Складаючы адну дзясятую “гроша”, “пенязі” праіснавалі на нашых землях да першай чвэрці XVII ст. Сугучнае з гэтак жа старажытнымі словамі “князь” і “ятвязь”, назва “пенязь” – напэўна больш старое за “грош”. Літоўскія “пенязі” на больш як сто гадоў старэйшыя за літоўскія “грошы” – менавіта на іх упершыню з усіх плацёжных сродкаў балі выяўленыя нашыя старажытныя сімвалы – Пагоня і Калонны Гедыміна.

 

На першым фота: пенязь Вітаўта к. XIV ст.