Сёння ў Гродне ўжо не знайсці яўрэяў, якія б памяталі міжваенны Гродна, амаль усе яны загінулі падчас Другой сусветнай. Але ёсць тыя, хто нарадзіўся перад самай вайной і ўратаваўся, дзякуючы адступленню савецкай арміі. Чарговая наша гісторыя з цыклу ўспамінаў - пра 79-гадовую карэнную гродзенскую яўрэйку Алу Куксенка.
Куксенка Ала Мікалаеўна (дзявочае Карпусенка) нарадзілася ў 1940-м годзе ў Гродне на вуліцы Віленскай. Іўдзейка.
Карэнныя гродзенцы
«Мая мама Мэра Бярковіч — карэнная гродзенская яўрэйка, а тата — беларус з Віцебшчыны, які прыехаў служыць у Гродна ў 1939 годзе, пасля прыхода савецкай арміі. У нашым горадзе яны пазнаёміліся, ажаніліся і ў 1940-м годзе нарадзілася я. Вядома, з жыцця старога горада я нічога не памятаю, толькі ўжо са слоў мамы».
Сям’я Бярковічаў некалькі пакаленняў жыла ў Гродне на вуліцы Віленскай, 9. Займалася гандлем, як і многія іншыя яўрэі ў горадзе.
«Да вайны Бярковічы ўвесь час жылі ў Гродне. Наша сям’я была рэлігійнай, асабліва дзядуля Абрам. Ён насіў вялікую бараду і часта яго можна было ўбачыць ў сінагозе. Ён быў два разы жанаты. Ад першага шлюбу ў яго было пяцёра дзяцей і ад другога два дзіцяці. Ці жылі яны ўсе разам, я не ведаю. Мая мама вучылася з палякамі ў школе, добра спявала і нідзе не працавала. Дапамагала дома па гаспадарцы. У сям'і была крамка. Гандлявалі гарэлкай і прадуктамі. Мама іншы раз разносіла па горадзе тавар, калі былі заказы. Жылося Бярковічам да 1939, напэўна, добра, нягледзячы на тое, што былі пагромы, якія чынілі мясцовыя палякі».
Бацькі былі супраць шлюбу
Калі ў 1939 годзе ў Гродна ўвайшлі часткі Чырвонай Арміі, сям’я Бярковічаў нейтральна да гэтага паставілася. А калі савецкі афіцэраў прыйшоў да кіраўніка сямейства прасіць руку адной з дачок, той быў катэгарычна супраць.
«Мама казала, што яе бацька не хацеў, каб яна выходзіла замуж за беларуса. Ён быў рэлігійным чалавекам і хацеў прытрымлівацца традыцый — аддаць дачку толькі за яўрэя. Але, нягледзячы на забарону, мама ўсё ж выйшла за Мікалая. Тады ў горадзе было шмат падобных выпадкаў, асабліва калі прыгожыя яўрэйкі выходзілі за савецкіх афіцэраў. Бацька быў малодшым лейтэнантам. Праз нейкі час ён і дзядуля неяк пасябравалі, але, як аказалася пазней, і татавы бацькі былі супраць шлюбу. Пасля майго нараджэння мы паехалі знаёміцца да іх, але яны не хацелі нас прымаць».
Эвакуяваліся з Гродна толькі з адной паперкай
Ала распавядае, што ў 1941 годзе яна з маці жыла ў дзядулі на Віленскай, 9, а бацька ў вайсковых лагерах вакол Гродна. Ён быў увесь час на вучэннях.
«Мы з мамай да яго часта прыходзілі, нам выпісалі спецыяльны пропуск. 21 чэрвеня мы засталіся з начлегам у яго казарме. Там вечарына ці свята было. А ноччу пачалася вайна. Бацьку ў 4 раніцы забралі, ён развітаўся з намі і з тых часоў мы яго не бачылі. Нас з мамай адразу пагрузілі ў машыну і павезлі. Так нас імгненна эвакуіравалі з Гродна. Ніякіх дакументаў, акрамя пропуску да бацькі, ні адзення, у нас не было. Усё засталося дома. У дарозе я захварэла на запаленне лёгкіх. Мама абмяняла залаты пярсцёнак на коўдру, толькі каб мяне ўхутаць. І ў выніку мы апынуліся ў Малдове. Там маці прапанавалі мяне аддаць на выхаванне іншым людзям, яна не пагадзілася. Сказала, дзе буду я, там будзе і мое дзіця. Пасля маме далі дазвол на выезд у Казахстан. Недалёка ад горада Алматы мама ўладкавалася на працу, а мяне аддала ў дзіцячы сад. З 1942 па 1945 гг. мама актыўна шукала тату. Пісала ва ўсе інстанцыі, але нідзе ніякіх дадзеных не было. Толькі ў 1945 годзе прыйшло паведамленне, што яе муж лічыцца прапаўшым без вестак.
У Казахстане мама пазнаёмілася з яўрэем, які таксама быў у эвакуацыі. Мы жылі разам, і мама зацяжарыла ад яго. У Казахстане яна не хацела заставацца і вырашыла вярнуцца ў родны Гродна. Але каб вярнуцца дадому, нам трэба было атрымаць спецыяльны дазвол. Вярнуліся мы дадому толькі ў канцы 1945 года".
«Гэта лёс, што вывезлі»
Пасля вайны ў родным горадзе з вялікай сям'і Бярковічаў нікога не засталося — усе загінулі. Маладой цяжарнай жанчыне з дзіцём на руках давялося шукаць сабе часовае жыллё і працу.
«Бацька загінуў, хутчэй за ўсё, у першыя дні вайны, ніякай інфармацыі ў нас не было. Бацькі мамы і ўсе астатнія сваякі таксама загінулі. Адну з мамчыных сясцёр да вайны называлі самай прыгожай яўрэйскай дзяўчынай Гродна, магчыма гэта яе павесілі на балконе ў цэнтры горада. Паводле ўспамінаў тых, хто выжыў, перад пакараннем смерцю яна плюнула ў твар начальніку гета. Я не ведаю, як яе звалі, але хочацца верыць, што гэтая ганарлівая дзяўчына была мая цётка.
Дакументаў на дом не засталося, пасля вайны там ужо жылі іншыя людзі. Калі б нас з мамай не вывезлі ў час вайны, мы б загінулі, як і іншыя мясцовыя яўрэі. Тым больш мы былі сям’ёй савецкага афіцэра. А такіх у першую чаргу расстрэльвалі. Гэта лёс, што нас вывезлі. У Гродне ў жывых засталася толькі сястра бацькі Галя, яна таксама жыла ў нашым доме на Віленскай, але калі пачалася вайна ёй удалося збегчы і схавацца ў Грандзічах. Дапамаглі ёй палякі Азёрскія. Там яна была ўсю вайну і ў яе захаваўся фотаздымак мамы і бацькі. Гэта адзіны здымак бацькоў, які цудам захаваўся".
«Ад сваёй нацыі не адракуся»
Ала ганарыцца, што ёй з мамай наканавана было выжыць у першыя дні вайны, а пасля эвакуацыі вярнуцца ў родны Гродна. Сёння жанчына з’яўляецца чальцом іўдзейскай абшчыны горада і з вялікай радасцю адраджае забытыя яўрэйскія традыцыі.
«На вялікі жаль, у Гродне ўжо няма тых людзей з яўрэйскімі каранямі, якія нарадзіліся да вайны. З вялікай абшчыны нікога не засталося. Сёння я смела кажу, што ганаруся тым, што з’яўляюся нашчадкам гродзенкіх яўрэяў і сваёй нацыі ніколі не хавала, і ніколі ад яе не адракуся».
