Чыгунка — гэта чамусьці заўсёды пра дзяцінства. Грук колаў, пах мазуту, мара пакатацца ў кабіне машыніста, а яшчэ імчаць на цягніку ў нейкія далёкія краіны і каб за акном абавязкова было мора. Ці хаця б рака або вялікае возера, каб прыліпнуць да акенца і глядзець на ваду. Усё рэальна: у Лідскім раёне ёсць маленькая, але вельмі ганарлівая чыгунка, якая абслугоўвае торфабрыкетны завод «Дзітва». Вузкія, шырынёй 750 міліметраў, шляхі праходзяць міма лясоў, закінутых хутароў, сельскіх дарог, чорных тарфяных палёў і «амаль-як-мора» азёр. З нядаўняга часу тут сталі праводзіць экскурсіі для ўсіх жадаючых. Welcome.

Вялікая маленькая чыгунка. Як вузкакалейка торфазавода возіць турыстаў па чорных палях

Ініцыятарам і ідэйным натхняльнікам такіх ваяжоў стаў мінчанін Арцём Слізкі. Усё пачыналася ў дзяцінстве: аднойчы, адпачываючы ў вёсцы ў бабулі, заўважыў каля дома незвычайныя маленькія рэйкі. Апынулася — вузкакалейка. Дапытлівы хлопчык стаў шукаць падобныя жалезныя дарогі па ўсёй Беларусі, чытаць спецыяльную літаратуру, маляваць схемы маршрутаў, якія захаваліся.

Спачатку падарожнічаў па іх сам, а потым вырашыў расказаць і іншым пра незвычайныя чыгункі нашай краіны. Аформіў ІП, стварыў сайт па гісторыі вузкакалеек і стаў арганізоўваць экскурсіі. Праўда, кажа, развіццё такога віду турызму ідзе павольна.

Вялікая маленькая чыгунка. Як вузкакалейка торфазавода возіць турыстаў па чорных палях

Вузкакалейкі ў Беларусі сталі будаваць у сярэдзіне пазамінулага стагоддзя паралельна са звычайнай чыгункай. Пуці шырынёй у 750 міліметраў з’яўляліся там, дзе цягнуць паўнавартасную галіну было эканамічна нявыгадна.

Такая мініяцюрная дарога злучала невялікія населеныя пункты і актыўна выкарыстоўвалася на лесанарыхтоўках і прамысловых прадпрыемствах. Напрыклад, вузкакалейка была паміж Браславам і Друяй.

З часам неабходнасць выкарыстоўваць вузкакалейку ў пасажырскіх і грузавых перавозках адпала. Амаль усе шляхі ў 40−50-х гадах мінулага стагоддзя былі разабраны. Другое жыццё вузкакалейка атрымала ўжо ў 60-х гадах, калі паўсюдна сталі будаваць торфабрыкетныя заводы. Зараз у Беларусі маленькіх чыгунак каля 30, працягласць кожнай — ад пяці да трыццаці пяці кіламетраў, усе выкарыстоўваюцца ў тарфяной прамысловасці.

Вялікая маленькая чыгунка. Як вузкакалейка торфазавода возіць турыстаў па чорных палях

У Лідскім раёне — адна з самых буйных вузкакалеек, даўжынёй амаль 30 кіламетраў. Ёсць тут і вузел, які злучае вузкакалейку са звычайнай чыгункай, — там перагружаецца торф у звычайныя грузавыя вагоны.


Адкрытае акцыянернае таварыства «Торфабрыкетны завод Дзітва» — адно з самых буйных прадпрыемстваў на тэрыторыі Беларусі па здабычы торфу і вытворчасці паліўных брыкетаў, драўнянага вугалю, угнаенняў «біягумус». Тут працуе каля 240 чалавек. У сезон прадпрыемства здабывае больш за 100 тысяч тон торфу.

«Няўжо гэта камусьці цікава?»

Калі Арцём першы раз патэлефанаваў на лідскае прадпрыемства і папрасіў дазволіць яму прывезці на вузкакалейку турыстаў, на торфабрыкетным заводзе вельмі здзівіліся: маўляў, «Няўжо гэта камусьці цікава?», але ўсё ж выдзелілі для турыстычных мэтаў цеплавоз і вагон. Хоць не, не так: тут хочацца ўсё называць у памяншальнай форме — вагончык і цеплавозік. І стаяць на перончыку ў чаканні складзіка.

Нягледзячы на ​​тое, што вузкакалейка выглядае цацачнай, — гэта паўнавартасная чыгунка, сапраўдны крыніца падвышанай небяспекі. Перад экскурсіяй з намі праводзяць інструктаж па тэхніцы бяспекі: з вокнаў не высоўвацца, на балконе цеплавоза падчас руху не стаяць, да рухомага саставу блізка не падыходзіць і ўважліва глядзець па баках.

Усе, паехалі.

Вялікая маленькая чыгунка. Як вузкакалейка торфазавода возіць турыстаў па чорных палях

Па словах Арцёма, не на ўсіх прадпрыемствах ёсць пасажырскія вагоны, якія можна выкарыстоўваць для экскурсій. У «Дзітва» ж такі склад маецца: у буднія дні, дарэчы, «экскурсійны» цягнік возіць рабочых завода.

Мяккая чорная зямля і амаль мора

Склад робіць па шляху тры прыпынкі. Спачатку можна паглядзець, як на палях здабываецца торф, пахадзіць па незвычайна мяккай чорнай зямлі. Раней тут былі балоты, якія дзеля здабычы асушылі.

Вялікая маленькая чыгунка. Як вузкакалейка торфазавода возіць турыстаў па чорных палях

— Шмат хто кажа, што здабыча торфу экалагічна шкодная. У мяне таксама ёсць пытанні да гэтага віду прамысловасці, аднак пакуль так атрымліваецца, што торф ўсё ж такі здабываюць і вузкакалейкі ёсць толькі на торфабрыкетных заводах Беларусі. Каб паказаць гэты транспарт усім жадаючым, трэба ехаць менавіта на гэтыя прадпрыемствы — іншых падобных дарог у Беларусі не захавалася, на жаль. Хаця цікавасць да іх ёсць. Напрыклад, польскія турысты проста «павернутыя» на чыгунках. Там у іх усё па-іншаму: калі дзе-небудзь засталася вузкакалейка, то ўся акруга стараецца зрабіць з яе турыстычны аб’ект. У нас, на жаль, зусім не так, — распавядае Арцём, пакуль наш склад едзе на наступны прыпынак.

Цягнік тут можа развіваць хуткасць да 40 кіламетраў у гадзіну, але мы едзем павольней — 20−25 кіламетраў. Міма праплываюць забалочаныя палі - тэрыторыя, якую вярнулі прыродзе гады два таму. Тут ужо жывуць птушкі, на вадапой прыходзяць звяры з лесу, а шлях вузкакалейкі праходзіць, здаецца, па самым краі вады.

— Вось табе і мора, — кажа адзін з турыстаў.

З акна вагона можна ўбачыць некалькі лебядзіных сем’яў, якія зусім не баяцца надыходзячага цягніка, бакланаў, якія пакуль усё-ткі асцерагаюцца цеплавоза, арлоў і ястрабаў, якія сядзяць на шляхах. Уся гэтая жыўнасць нязменна выклікае захапленне ў турыстаў.

Вялікая маленькая чыгунка. Як вузкакалейка торфазавода возіць турыстаў па чорных палях

Цягнік спыняецца каля пантоннага моста. Пакуль склад манеўруе, можна прагуляцца, сфатаграфавацца на фоне шляхоў, якія сыходзяць удалячынь, сустрэць паляўнічых або працаўнікоў завода, агледзець спецыяльную торфаздабыўную тэхніку і распытаць аб тэхналагічным працэсе здабычы паліва, а яшчэ пагуляць каля затопленых палёў у надзеі ўбачыць якую-небудзь незвычайную птушачку.

— Балота як балота, — з усмешкай гледзячы на ​​захопленых турыстаў паціскае плячыма машыніст Андрэй. Ён ужо больш за 15 гадоў водзіць тут склад і да пейзажу прывык — не ўражвае. Толькі з напарнікам Валерам успамінаюць, як знайшлі каля шляхоў маленькае лісянятка — сфатаграфаваліся і аднеслі ў лес.

Вялікая маленькая чыгунка. Як вузкакалейка торфазавода возіць турыстаў па чорных палях

— А вось і мясцовая славутасць, — паказвае Валера ў бок старога дома, каля якога ў гэты час ідзе бабуля. — Яна ўжо старэнькая і жыве адна, але сама спраўляецца з вялікай гаспадаркай: і косіць, і агарод садзіць, і скацінку трымае. Машыніст махае рукой — бабуля спыняецца і махае ў адказ.

А на зваротным шляху нас нават пускаюць у кабіну машыніста. Дзіцячыя мары павінны спраўджвацца!

… «Вузкакалейная» экскурсія працягваецца крыху больш за паўтары гадзіны. Мы вяртаемся на тэрыторыю завода, дзе можна агледзець тэхніку ў цэхах, прагуляцца па пероне і станцыі, сфатаграфавацца на фоне прамысловых пейзажаў. Гаворым з Арцёмам пра тое,
што турызм такога кшталту ў Беларусі мае вялікі патэнцыял, і заўважаем, што нядрэнна было б прапаноўваць гарачыя абеды пасля ваяжу. На прадпрыемстве абяцаюць падумаць. А мы зараз хочам вярнуцца сюды ўзімку: вузкакалейка, цеплавозік і вагончык — тыя ж, а пейзажы, кажуць, не менш уражваючыя.

Каб з’ездзіць на экскурсію па вузкакалейцы, трэба напісаць на электронную пошту 750 [email protected] або запоўніць заяўку на сайце 750 mm.by. Экскурсію праводзяць пасля таго, як набіраецца група. Кошт — 35 рублёў (сюды ўваходзіць праезд з Мінска і назад і экскурсія па чыгунцы).