Хэлаўін — хутчэй нагода, каб весела правесці час. А вось Дзяды — гэта рэлігійна-сакральнае свята. Дзяды адзначаюць не толькі беларусы — гэта старажытная агульнаславянская традыцыя. У Польшчы іх наўпрост называюць польскім Хэлаўінам. І не дзіўна, бо ў абодвух святаў агульныя карані.
Зіма блізка: як кельцкае свята канца лета стала Хэлаўінам
Старажытныя кельты дзялілі год на лета і зіму. Канец лета прыходзіўся на 31 кастрычніка: дзень, у які мяжа паміж светам памерлых і жывых знікала. Святкавалі ў гэты дзень канец лета, збор ураджаю і пераход на зімовы сезон, а яшчэ ўзгадвалі сваіх памерлых. Кельты верылі, што акрамя душаў родных на свет выходзяць і злыя духі, таму апраналіся ў шкуры жывёл, каб адпужваць нязваных гасцей.
У IX стагоддзі па загадзе Папы Рымскага 1 лістапада сталі адзначаць Дзень Усіх Святых. Гэта была спроба адцягнуць увагу ад ад старога паганскага свята. Але яно гарманічна ўпісалася ў хрысціянскі каляндар, пераўтварыўшыся ў Канун Дня Усіх Святых (All Hallows Even, скарочана — Halloween).
Сёння ў Беларусі Хэлаўін на афіцыйным узроўні забараняюць. Чыноўнікі сцвярджаюць, што гэта свята «супярэчыць традыцыйным каштоўнасцям беларускага народа».
Ці з’яўляецца Хэлаўін пагрозай беларускай ментальнасці? Ці трэба забараняць яго?
Ад феерверкаў да забароны: як адзначалі Дзяды раней
Дзяды — гэта дні памінання нябожчыкаў. Першапачаткова паганскае свята было адаптавана хрысціянствам, і сёння святкуецца і праваслаўнымі, і католікамі. Лічыцца, што ў гэты дзень памерлыя вяртаюцца да сваёй сям'і і сядаюць разам за стол.
Католікі адзначаюць Дзяды кожны год 2 лістапада, у праваслаўных складаней: ёсць Дзяды Масленічныя, Радаўніцкія, Траецкія, Велікодныя і іншыя. Але восеньскія — адны з галоўных, адзначаюцца ў суботу з 1 па 11 лістапада. Афіцыйна ў Беларусі 2 лістапада — Дзень памяці, ён жа дзень памінання памерлых. Да сярэдзіны 90-х быў выходным, але зараз у лістападзе афіцыйны выхадны — толькі дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі, як у часы СССР, калі Дзяды былі забаронены.
У гэты дзень прынята прыбірацца ў хаце, хадзіць у лазню, а ўвечары апранаць святочнае і садзіцца ўсей сям’ёй за стол. Католікі ў гэты дзень яшчэ ездзяць на могілкі, каб прыбрацца. У праваслаўных для гэтага ёсць асобны дзень — Радаўніца. Гэта таксама свята з паганскімі каранямі, калі прынята наведваць сваіх памерлых на могілках. А на Дзяды — яны прыходзяць самі.
Пасля адмысловай вячэры трэба Дзядоў павесяліць — каб паказаць, што ў сям'і ўсё добра і жыццё працягваецца. Песні, скокі, а ў багатых сем’ях нават феерверкі - усё, каб паказаць духам радасць жыцця. У некаторых рэгіёнах на Дзяды рабілі карабошкі - маскі з гліны ці дрэва, якія надзявалі, як вобраз памерлага роднага, калі надыходзіў час праводзіць іх назад.
Чытайце таксама: Дзяды, або як аднавіць сувязь з родам. Гутарка з Іванам Кірчуком
Ніякіх любошчаў: як традыцыйна святкавалі Дзяды
Традыцыі, як адзначаць Дзяды, адрозніваюцца ад рэгіёна да рэгіёна, нават ад сям'і да сям'і. Агульна: у гэты дзень трэба падрыхтавацца да прыходу Дзядоў і святочнай вячэры.
Як зрабіць гэта правільна? Вось некаторыя парады ад нашых продкаў:
- Прыбрацца ў хаце і двары, схадзіць у лазню і пакінуць там чысты ручнік і таз гарачай вады, каб Дзяды таксама маглі памыцца.
- Стварыць умовы для камфортнага наведвання духамі хаты: адчыніць дзверы, форткі, не паліць печы (каб духі маглі прабрацца праз комін), памыць шыбы.
- Падрыхтаваць вячэру з 3, 5, 7 ці болей страў. Галоўнае, каб колькасць была няцотнай і не менш за 3. Звычайна гатавалі на Дзяды куццю, як і на памінкі, але агулам стол павінен быць багатым. І кожную страву трэба паспрабаваць. Адсюль і выразы: «На Дзяды многа яды», «Наеўся, як на Дзяды».
- Паставіць на стол дадатковы посуд — па колькасці памерлых у сям'і. Ці адну «дзедаву» талерку і чарку, каб скідваць туды частку ежы і напояў - пачаставаць дзядоў.
- Не класці лыжку дном уверх — каб нябожчыкі не пераварочваліся ў магілах.
- Дзядоў трэба пазваць. «Святыя дзяды завем вас, ляціце да нас. Тут усё, што бог даў, чым хата багата» — трэба сказаць старэйшаму чалавеку ў сям'і. Ці пазваць усіх памерлых па імёнах.
- За сталом не шумець, не плакаць. Узгадаць сваіх памерлых добрым словам.
- Не ўставаць з-за стала да сканчэння вячэры, хто ўстане — хутка памрэ.
- «Святыя дзяды, паелі, папілі, гонар і слава вам. Скажыце, што вам трэба, а лепш ляціце на неба». Як Дзядоў запрасілі, так трэба іх і прагнаць.
- Са стала нічога не прыбіраць, рэшткі ежы з раніцы не выкідваць — аддаць жывёлам ці жабракам.
- Пасля вячэры — можна вяселіцца, каб Дзяды бачылі, што жыццё працягваецца.
Недзе лічылі, што на Дзяды нельга рабіць ніякай працы, а таксама займацца любошчамі. Недзе пасля вячэры ладзілі цэлыя маскарады, а ў іншых сем’ях — проста разыходзіліся спаць. Дзяды — старажытнае свята, што ўвабрала ў сябе розныя ўяўленні беларусаў пра жыццё і смерць.
Ці можна назваць Дзяды нашым аналагам Хэлаўіна?
Адам Міцкевіч і апазіцыя: чаму Дзяды для беларусаў - не проста нейкае свята
Свята мае месца не толькі ў рэлігійным жыцці. «Дзяды» — знакамітая паэма Адама Міцкевіча, у якой абраднасць старажытнага свята звязвае паміж сабой і жыццё, і каханне, і прагу да волі, і смерць. Фактычна, яна ніколі не будзе скончана — першая частка (напісаная апошняй) выйшла ўжо пасля смерці паэта, недапісаная.
Памяталі пра Дзяды і беларускія адраджэнцы ў нашаніўскі перыяд. 30 кастрычніка 1920 года ў «Нашай Ніве» выйшаў артыкул «На Дзяды» аўтарства Антона Навіны (пад гэтым псеўданінам пісаў Антон Луцкевіч).
«Памянём жа і мы нашых родных, дарагіх „дзядоў“ духовых — сябраў тае сямейкі ідэалістаў, што ў бязупыннай, рупнай працы для Бацькаўшчыны, для вялікае ідэі адраджэння свайго народу кропля па кроплі пралілі сваю кроў сардэчную і без пары паляглі ў магілы!» — пісаў аўтар.
Дзяды'88 — мірная акцыя 30 кастрычніка 1988 года, якая перарасла ў першы ў сучаснай гісторыі Беларусі апазіцыйны мітынг, жорстка разагнаны міліцыяй. Зянон Пазняк, Алесь Бяляцкі, Анатоль Сыс — адны з арганізатараў шэсця да Курапатаў, каб ушанаваць ахвяраў савецкіх рэпрэсій. Савецкія ўлады бачылі ў гэтым пагрозу: міліцыя пачала разганяць людзей, труціць газам, біць гумовымі дубінкамі. Можна сказаць, што з Дзядоў'88 пачаўся цяперашні беларускі апазіцыйны рух.
