Hrodna.life працягвае збіраць успаміны гродзенскіх старажылаў. Гэтым разам мы распавядзем пра жыццё Ірэны Стэфанаўны Кiзюкевiч (Ронiк), якая нарадзілася ў вёсцы Пярэселка ў 1925 годзе. У падлеткавым узросце гродзенка перажыла некалькі акупацыяў, а таксама дэпартацыю ў Нямеччыню.
У сям'і Кізюкевіч у Пярэселцы быў свой кавалак зямлі: дом і розныя будынкі для жывёлы. У міжваенны час сям’я складалася з бацькоў-сялян і двух дзяцей — сына і дачкі.
«Я па дзяцінстве дапамагала сям'і па гаспадарцы: прыбірала, карміла жывёлу і многае іншае. У 1930-я гады наша вёска была вялікая і складалася з 60 дамоў, але самае дзіўнае было тое, што гміна ў нас была ў Гожы, а потым пры першых саветах перанеслі яе ў Грандзічы. А пры немцах мы адносіліся ўжо да Гродна. Самае распаўсюджанае прозвішча ў нас у вёсцы было менавiта Кізюкевіч. Былі выпадкі, што людзі супадалі цалкам: па прозвішчы, імю і імю па бацьку. Таму часта ў вёсцы былі блытаніны, а іншы раз і смешна было».
«Іду па Чкалава нібы па могілках»
У школу Ірэна Стэфанаўна пайшла ў 1932 годзе, калі ёй было 7 гадоў. Вучылася ў школе № 8. Добрая памяць гродзенкі зараз дае магчымасць успомніць амаль кожнага яе настаўніка, якія жылі каля школы амаль у аднолькавых драўляных дамах на вуліцы Жвіркі (сучасная Чкалава).
[irp posts="6375″ name=""Усэмка" на Базыліянскай: школа, якая памятае страшныя часы"]
«У 6 гадоў у школу мяне не ўзялі, бо я нарадзілася ў кастрычніку, а навучальныя ўстановы тады былі вельмі загружаныя. У выніку пайшла вучыцца ў 7 гадоў і вучылася ў новай школе, якая складалася з аднаго будынка ўздоўж сучаснай вуліцы Чкалава. Прыбудавалі іншыя будынкі да школы, калі я была ў 6-м класе. Менавіта пасля гэтага класа, хто хацеў паступаць у гімназію, мог сыходзіць.
У школе мне вельмі падабалася вучыцца, бо ў нас былі свае традыцыі. Але ўжо пасля 6-га класа я хацела ў гімназію Міцкевіча пайсці, бо мой брат там вучыўся, але бацька сказаў, што яму будзе цяжка выцягваць нас дваіх. У выніку я не забірала дакументы, а праз час, калі я прынесла атэстат са школы, тата сказаў, што ўжо шкадуе, што не адправіў мяне ў гімназію".
Усіх настаўнікаў Ірына Стэфанаўна добра памятае і сёння.
«Іншы раз іду па вуліцы Чкалава, дзе жылі настаўнікі ў 1930-х, то мне здаецца, што іду па могілках. Ужо нікога няма з іх. Напрыклад, Юзаф Вевюрскі, які быў дырэктарам школы і ў старэйшых класаў вёў польскую мову і гісторыю. Я добра ведала яго дзяцей. Старэйшы сын Стэнек вучыўся з маім братам, другі сын Юзік — мой аднагодак, трэцяя была дзяўчынка — Яся і вучылася з маёй сястрой. А потым у Вевюрскіх нарадзіліся Збысё і Марыська. Спачатку іх сям’я жыла пры школе, а потым пераехалі. Іх тату расстралялі немцы.
Была ў нас настаўніца Марта Вельмосурна — выкладала яна ў малодшых класаў. Вучыла дзяцей прыродазнаўству, геаграфіі і вяла харцэрскi гурток. Падчас вайны яе немцы расстралялі".
Пагромы і страйкі працоўных
Ірэна Стэфанаўна распавядае, што ў Гродне ў міжваенны час жылі людзі розных нацыянальнасцяў. Памятае яна і яўрэйскія пагромы, якія пачаліся пасля смерці Пілсудскага.
«У 1935 годзе, якраз адразу пасля смерці Пілсудскага, у мяне была першая камунія. У касцёле пасля яе да нас выйшаў дырэктар школы Вевюрскi і сказаў: «Дзеці, калі нешта будзе ляжаць на зямлі ў горадзе — не чапайце. Калі хтосьцi што-небудзь будзе даваць — не бярыце». Казалі, што ў гэтых рэчах маглі быць бомбы. Гэта было адразу пасля яўрэйскіх пагромаў. Як грамілі, я не бачыла, але словы Вевюрскага тады памятаю добра.
У тым жа годзе былі ў Гродне і працоўныя забастоўкі, якія называліся страйкамi. Ідзем іншы раз мы з мамай па горадзе пасля касцёла, а каля натоўпу працоўных дзве тыпу труны стаяць і напісана «Слава невядомаму рабочаму». Я тады ў мамы спытала, што за работнік загінуў. А яна мне распавяда, што такім чынам рабочыя да забастоўкі прыцягваюць увагу".
У 1939 году чакалі вучэбную трывогу, а пачалася рэальная вайна
Чуткі пра вайну з немцамі ў польскім Гродне хадзілі напярэдадні верасня 1939. Ірэна Стэфанаўна распавядае, што пра гэта адкрыта казалі на вуліцы.
«За некалькі дзён да 1 верасня па горадзе хадзілі адмысловыя людзі, якія правяралі падвалы на гатоўнасць у выпадку вайны. Важна было, каб падвалы былі чыстыя і там былі бінты, лекі і харчы. Раніцай 1 верасня казалі, што будзе вучэбная трывога і я акурат у гэты час была ў канцы вёскі. Але ніякай пробнай трывогі не аказалася, адразу завылі сірэны і наляцелі нямецкія самалёты. Бомбы траплялі на Фарны касцёл, турму і іншыя месцы. Як падалі снарады, я добра бачыла, бо нам было відаць з вёскі. Лёталі самалёта так дзесьці да сярэдзіны верасня».
«Ідзем абараняць Айчыну»
Тое, што ў Гродна прыйшла савецкая ўлада, для сям'і Кізюкевіч, як і для іншых гродзенцаў, гэта стала вялікай нечаканасцю.
«17 верасня бальшавікоў мы не сустракалі і не ведалі, што яны да нас прыйдуць. Але як прыйшлі, у горадзе арганізавалася ўласная абарона. Салдатаў было мала, бо амаль усе сышлі на заходні фронт біцца супраць немцаў».
Ірэна Стэфанаўна распавядае, што горад выйшлі абараняць у асноўным мясцовыя жыхары і харцэры.
«Нашы вясковыя 17-гадовыя хлопцы таксама пайшлі абараняць Гродна. І мой брат Томаш быў у іх ліку. Тры дні стралялі ў горадзе, але ад нас гэта было далёка. Потым стральба сціхла. Людзі сталі выходзіць на вуліцу і наша сям’я таксама выйшла.
У той момант якраз праз нашу вёску праходзіла польскае войска невялікімі групамі. Апранутыя былі як ваенныя і мелі зброю. Некаторыя неслі з сабой мяшкі тытуню. Мы глядзім на салдат і бачым там Томаша нашага, які ішоў са сваім сябрам. Людзі ім пачалі крычаць: «Куды вы ідзеце і каму вы нас пакідаеце?». Брат памахаў рукой і крыкнуў: «Ідзем абараняць Айчыну».
Як аказалася, салдаты ішлі на Вільню. Тата ў выніку дагнаў майго Томаша і сказаў яму: «Ідзі дадому, дзіця! Што ты сабе думаеш?». Брат не перадумаў і пайшоў разам з войскам.
Тры тыдні не было юнака дома. Але пасля ён вярнуўся ў вёску і сказаў, што афіцэры і старэйшыя салдаты засталіся ў Літве, а маладых харцэраў адпусцілі дадому. Пасля таго як Томаш вярнуўся ў Гродна, ён далей пайшоў вучыцца ў гімназію. І ніхто яго бальшавікам не выдаў".
Першыя саветы — новая ўлада
Па ўспамінах Ірэны Стэфанаўны, новая ўлада адразу ж пачала наводзіць свае парадкі ў Гродне і высылаць інтэлігенцыю, сем'і афіцэраў і іншых. Вывозілі людзей уначы.
«Сем'і двух маіх аднакласніц вывезлі. Спачатку арыштоўвалі мужчын, а пасля прыходзілі і за жанчынамі з дзецьмі. Былі такія жыды, людзі якія выдавалі палякаў. Дырэктара Вевюрскага не чапалі і першыя паўгода пры бальшавіках ён яшчэ кіраваў школай і жыў побач. Але пасля яго знялі з пасады і разам з сям’ёй ён пераехаў на Чкалава.
Яўрэі радаваліся прыходу саветаў і казалі палякам: «Цяпер наша ўлада, а не твая». Не ведаю, чаму яны радаваліся, але ўсе іх крамы амаль пазачынялі".
З прыходам новай улады першы час у горадзе не было прадуктаў, але паступова сталі адчыняць крамы і працаваць заводы. А таксама сталі адчыняцца школы.
«Саветы ўсё абяцалі гараджанам новыя прадукты. Казалі так: «Ідуць тры вагоны ўсяго: соль, керасiн і запалкі». У іх пыталіся пра апельсіны, дык яны казалі, што ў СССР яны ёсць і завод у тры змены іх вырабляе. Праз некаторы час улада стала адкрываць кааператыўныя крамы, ды і гандляры сталі распрадаваць свае тавары. Можна было і туфлі купіць, і іншыя рэчы.
З новай уладай у 1939 годзе я пайшла зноў у сваю школу. Саветы ўсім далі ўказанне, каб з 1 кастрычніка дзеці ішлі ў свае школы. Першыя паўгода вучыліся яшчэ на польскай мове. Памятаю, прыходзіш у школу, аднаго няма настаўніка, пасля іншага — і так з усімі. Каго не паспелі вывезці саветы з нашых настаўнікаў, расстралялі немцы".
У кастрычніку 1939 года ва «ўсэмцы» з’явіўся першы беларускі настаўнік, які ўжо вучыў школьнікаў рускай мове.
«Кніг не было, то ён возьме газету, парэжа яе на кавалачкі і раздасць нам. Так мы знаёміліся з новай для нас мовай. На новы год саветы зрабілі нам сюрпрыз. Выйшла пастанова, што ўсе, хто пайшоў у 7-ы клас, павінны вярнуцца ў 5-ы. Менавіта так адбылося, і нам старыйшым вучням было вельмі крыўдна. Напрыклад, у новым класе быў хлапчук на тры гады маладзейшы за мяне і мне даводзілася з ім вучыцца».
Усіх вывезці саветы не паспелі
Як у 1939 годзе, так і ў 1941 у гродзенцаў была інфармацыя аб магчымым нападзе немцаў. Але ў адкрытую ніхто пра гэта не казаў. Ніна Стэфанаўна памятае, што за некалькі дзён да вайны саветы пачалі вывозіць цэлыя эшалоны людзей на ўсход.
«Вельмі шмат людзей забіралі і пакавалі ў вагоны-цялятнікі. Многіх маладых хлопцаў садзілі ў турму. Але ўсіх саветы не паспелі вывезці, бо наляцела нямецкая авіяцыя раніцай 22 чэрвеня і разбамбіла чыгунку недзе пад Оршай і Баранавічамі. Хтосьці загінуў, а хтосьці вярнуўся дадому. Але для людзей было галоўнае, што іх не здолелі вывезці ў лагеры».
Падчас налёту авіяцыі людзі хаваліся ў падвалах
Для сям'і Кізюкевіч чарговая вайна з немцамі пачалася пасля таго, як нехта пачаў моцна грукаць у дзверы.
«Мы думалі, што гэта прыйшлі саветы за нашым Томашам. Але гэта такім спосабам нас будзіў сабака, якi баяўся грукату, які набліжаўся. Мы адкрылі дзверы і побач з домам упаў снарад, потым іншы. Глядзіш у акно — і бачыш шмат самалётаў, якія ляцяць на Гродна».
Калі бамбёжка трохі сціхла, Ірэна разам з братам хутка сабралася і пайшла да бабулі, якая таксама жыла ў вёсцы. У яе яны ўбачылі шмат людзей, якія прыйшлі з горада i хавалiся ў яе ў падвале.
«Разам з імі мы там трохі перабылі, а пасля перабраліся ў іншы падвал, нашага дзядзькі. Праз некаторы час мы з сям’ёй вярнуліся дадому, а ён ужо быў поўны жанчын, якія збеглі з турмы. Магчыма, гэта былі жонкі польскіх афіцэраў. Тата ім даў бульбы, якую яны зварылі, а пасля з’елі з малаком».
Першы час выратоўваў солтыс
Пакуль нямецкія войскі не ўвайшлі ў Гродна, насельніцтва рабавала крамы і выносіла ўсё запар, узгадвае Ірэна Стэфанаўна. Адным з першых загадаў немцаў было — расстрэльваць тых, хто рабуе.
«Салдаты у вёску не прыходзілі практычна, толькі ў тых выпадках, калі людзі не выходзілі на працу і не з’яўляліся па позве. Але ў асноўным гэта былі мясцовыя паліцаі. Першы час пад нямецкай акупацыяй я працавала ў бацькі на гаспадарцы, у зімовы час — вязала і дапамагала па хаце. Пасля немцы пачалі дасылаць моладзі позвы для выезду ў Нямеччыну. Але быў у нас солтыс [аналаг старыші сельсавету — рэд.] добры, які нас заўсёды адмазваў. Збярэ прадуктаў з вёскі і занясе ў камендатуру, і нейкі час пасля гэтага позвы не прыходзілі».
Яўрэі і праца на швейнай фабрыцы
У адзін дзень нямецкае камандаванне ў Гродне дало ўказанне солтысам адпраўляць усю моладзь на працу. Ірэну адправілі на швейную фабрыку, якая знаходзілася недалёка ад аўтавакзала на сучасным праспекце Касманаўтаў.
«Мая фабрыка знаходзілася на тэрыторыі былога гета № 2 у вялікім чатырохпавярховіку. Мы, маладыя дзяўчыны (я, Марыська і Броня Карольчына) працавалі першы час на яўрэйскіх машынках і шылі рабочую вопратку шэрага колеру, а вось для каго, мы не ведалі. З часам на фабрыцы ўсталявалі машынкі з маторчыкамі і стала лягчэй працаваць.
Праз некаторы час да нас на фабрыку прыгналі яшчэ людзей, якіх рассялілі на тэрыторыі былога гета. Хтосьці кроіў, хтосьці гладзіў і г. д. Заробак у немцаў мы патрабаваць не маглі, яны як хацелі, так і плацілі. Перавага работы была ў тым, што немцы давалі дадатковыя карткі на прадукты.
[irp posts="47 989″ name="Школа, гандаль, рэпрэсіі, вайна. 93-гадовая гродзенка пра жыццё ў міжваенны і ваенны час"]
Яўрэяў у горадзе ўжо тады не было, а калі яшчэ былі, то ў гета яны рабілі спецыяльныя пропускі і выходзілі. Немцы ім дазвалялі. Прыходзілі да нас у вёску і прыносілі розныя тавары на абмен. Прынеслі неяк мне паліто, а яно мне не спадабалася, і я сказала, што не буду браць. А яўрэй пытаецца: «А якое хацела б?». Я патлумачыла і мне на наступны дзень прынеслі такое, як я казала. За дзень яны яго пашылі. Далі ім за гэта прадуктаў розных.
Шмат такіх яўрэяў прыходзіла. І шкада іх было. Прыходзіў неяк да нас і яўрэйскі паліцай з гета, ён казаў так: «Што зробіш, і вяселлі робім, і хрэсьбіны. Ну што, канец жыцця ці што? Жывём як можам». У вёсцы ў нас ніхто не браў хаваць у сябе яўрэяў, але дапамагалі. Пасля высялення яўрэяў, тэрыторыю гета расчышчалі самі гараджане, памятаю, штрафнікоў туды пасылалі".
Вывезлі ў Нямеччыну. Праца ва ўладальніка завода Opel
На швейнай фабрыцы ў Гродне Ірэна Стэфанаўна прапрацавала каля года. Потым ёй прыйшла чарговая позва — на працу ў Нямеччыну.
«У 1942 годзе брата вывезлі ў Кёнінгсберг. Ён пісаў, каб я не ехала ні ў якім выпадку ў Нямеччыну, калі будуць прапаноўваць. Па позве я не пайшла ў камендатуру, але ў адзін дзень перад Вялікаднем за мной прыйшлі. Пагражалі, што калі я не пайду з імі, то забяруць усю сям’ю. У выніку мяне забралі ў Кёнінгсберг, везлі туды цягніком. Везлі не ў цялятніках, а ў добрых камфартабельных вагонах. Усё з-за святаў».
«Брат мне пісаў, што калі вывезуць, то казаць, што ведаеш нямецкую мову. Тады можна трапіць у сям’ю, а не на фабрыку. Прывезлі нас у сартавальны лагер, і я сказала, што ведаю трохі нямецкую мову, бо вучыла ў школе. Там мяне абрала сям’я фабрыкантаў. Мой пан быў уладальнікам заводу Opel, дзе рабілі аўтамабілі.
Пасля адбору я разам з так званымі гаспадарамі паехала на машыне да іх дадому. Прыехалі, а там асабняк са сваім возерам. Па прыездзе мне гаспадыня сказала выкінуць смецце. Пакуль я ішла, то ўбачыла ў суседнім доме таксама дзяўчынку, якая мне сказала: «О Божа, вы тут не першая, гаспадыня нават біла сваіх працоўных». Шмат усяго мне расказвала, так што я зайшла ў дом і расплакалася. Гаспадарам, я сказала, што не буду працаваць і пайду шукаць свайго брата. Нечакана, але мне дазволіла яго знайсці".
Ірэна шукала Тамаша доўга: у выніку знайшла яго ў мужчынскім лагеры. З вялікім спазненнем гродзенцы прыйшлі дадому да гаспадароў. Пасля знаёмства з імі, брату дазволілі час ад часу наведваць Ірэну.
Саветы вызвалілі і адправілі дадому
Кармілі Ірэну ў доме фабрыкантаў вельмі дрэнна. Давала гаспадыня ёй у асноўным сухія скарынкі, мармелад і каву. Іншым разам і котку кармілі лепш. Гродзенка такое дрэннае стаўленне звязвае з асобай гаспадыні, якая паводзіла сябе як тыповая нацыстка. Прабыла Ірэна ў іх у доме да 1945 года.
«Там я рабіла ўсю працу і вяла гаспадарку. Вельмі галадала, але ўжо калі набліжаўся фронт, гаспадыня пакінула дом, застаўся толькі гаспадар і яго дачка. І ўжо тады я магла нармальна харчавацца і быць падобнай да чалавека. Пасля таго як усё пакінулі дом, мяне адклікалі на сартавальны пункт і накіравалі на працу на фабрыку. А брат тым часам ужо акопы капаў для немцаў на фронце. Увесну мяне і іншых вывезеных з Гродна людзей вызваліла савецкая армія і выводзіла з абстрэлаў».
Ірэна Стэфанаўна распавядае, што з прыходам савецкай арміі ў Кёнінгсберг вывезеных людзей сталі адпраўляць дадому ў суправаджэнні салдат.
«Ішлі мы да Гродна пешшу, вельмі доўга. Начавалі дзе даводзілася. І так да Беластока дайшлі. Там я сустрэла знаёмага на чыгунцы і спытала, што нам рабіць. А ён якраз ехаў у Гродна і сказаў, што на наступны дзень прыедзе з адказам. Мужчына прыехаў і сказаў, што бацькі сказалі мне ехаць дадому».
Па прыездзе ў Гродна Ірэна трапіла ў рэпатрыяцыйны пункт, у якім правяла каля пяці дзён. Пасля дзяўчына захварэла тыфам і доўга ляжала ў шпіталі. Ачуняла і пасля вайны працавала швяёй.
